Kurumsal Sürdürülebilirlik Özen Yükümlülüğü Direktifi Neleri Kapsıyor? 

Kurumsal Sürdürülebilirlik Özen Yükümlülüğü Direktifi (CSDDD), büyük şirketlerin insan hakları ve çevreye olan etkilerini tespit etmelerini, bu etkileri azaltmak veya önlemek için gerekli adımları atmalarını zorunlu kılmaktadır. “Önemli Kapsam (Material Scope)”, bu direktifin hangi hakları, çevresel etkileri ve iş faaliyetlerini kapsadığı anlamına gelir. Şirketlerin bu kapsamda hangi yükümlülüklere tabi olduğunu anlamaları, uyum sürecinde atılması gereken adımlar açısından kritik öneme sahiptir.

1. Hangi İnsan Hakları Kapsanıyor?

CSDDD, uluslararası insan hakları standartlarına dayalı bir çerçeve sunar. Bu çerçevede yer alan haklar arasında aşağıdaki konular öne çıkar:

• Yaşam Hakkı: Her bireyin yaşam hakkına sahip olması.
• Çocuk İşçiliğinin Yasaklanması: Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) ve Birleşmiş Milletler (BM) gibi kurumların belirlediği çocuk işçiliğine dair yasaklar.
• Zorla Çalıştırmanın Yasaklanması: Kişilerin özgürlüğünün kısıtlanarak zorla çalıştırılmasının önlenmesi.
• Adil Çalışma Koşulları: Çalışanların uygun çalışma saatleri, güvenlik ve adil ücret alma hakkı.

Bu haklar, Birleşmiş Milletler’in İş Dünyası ve İnsan Hakları Rehber İlkeleri (UNGPs) ve ILO’nun ilgili sözleşmeleri gibi uluslararası anlaşmalardan türetilmiştir​.

2. Hangi Çevresel Etkiler Kapsanıyor?

CSDDD, şirketlerin çevreye olan olumsuz etkilerini de kapsamaktadır. Bu kapsam, çevresel zararın insan hakları üzerindeki etkilerini de göz önüne alır ve belirli uluslararası çevre anlaşmalarına dayanmaktadır:

• Kirliliğin Önlenmesi: Şirketlerin faaliyetlerinden kaynaklanan su, hava ve toprak kirliliğinin önlenmesi.
• Biyolojik Çeşitliliğin Korunması: Doğal ekosistemlerin ve biyolojik çeşitliliğin korunması.
• Doğal Kaynakların Sürdürülebilir Kullanımı: Su, toprak ve enerji gibi doğal kaynakların sürdürülebilir bir şekilde yönetilmesi.

Bu çevresel etkiler, şirketlerin doğrudan operasyonları kadar, tedarik zincirleri aracılığıyla gerçekleşen etkileri de kapsar. CSDDD, yalnızca çevresel etkileri azaltma değil, aynı zamanda doğal kaynakların korunması ve iklim değişikliği ile mücadele konusunda da somut adımlar atmayı hedeflemektedir.

3. İş Faaliyetleri ve Tedarik Zinciri Yönetimi

CSDDD, sadece şirketlerin kendi operasyonları ile sınırlı kalmaz; aynı zamanda şirketlerin tedarik zincirlerinde yer alan iş ortaklarının faaliyetlerini de kapsar. Bu bağlamda, “chain of activities” (faaliyet zinciri) olarak adlandırılan kavram, hem şirketin doğrudan iş ortaklarını hem de bu iş ortaklarının tedarikçilerini içermektedir:

• Yukarı Yönlü (Upstream) Faaliyetler: Üretim ve tedarik zincirinin başlangıç aşamalarını ifade eder. Bu aşamalarda ham madde tedariği, üretim süreçleri ve lojistik gibi konular yer alır. Örneğin, bir tekstil şirketi için bu aşama, kumaşın üretilmesinden itibaren başlar.
• Aşağı Yönlü  (Downstream) Faaliyetler: Şirketlerin ürün veya hizmetlerini nihai tüketicilere ulaştıran aşamalardır. Bu aşama, genellikle dağıtım, perakende ve nihai tüketiciye ulaşımı içerir.

CSDDD’nin amacı, şirketlerin kendi faaliyetlerinin ötesine geçerek, tedarik zincirlerinde de insan hakları ve çevreye olan olumsuz etkileri denetlemelerini sağlamaktır. Bu, sadece doğrudan iş ortaklarıyla değil, dolaylı olarak etkilenen tüm iş ortaklarıyla ilgilenmeyi gerektirir​.

Şirketlerin Faaliyetleriyle İlgili Uyulması Gereken Yükümlülükler

CSDDD kapsamındaki şirketler, sadece insan hakları ve çevresel etkileri tespit etmekle kalmaz, aynı zamanda bu etkileri önlemek ve azaltmak için gerekli adımları atmak zorundadır. Bu adımlar arasında:

• Risk Değerlendirmesi: Şirketler, faaliyetlerinde ve tedarik zincirlerinde olası riskleri tespit etmeli ve bu riskleri minimize etmek için stratejiler geliştirmelidir.
• Sözleşmesel Güvenceler: Şirketler, iş ortaklarından insan hakları ve çevreye dair uyum taahhütleri almalıdır. Bu taahhütler, iş ortaklarının da bu sorumlulukları yerine getirdiğinden emin olmayı amaçlar.
• Faaliyet Zinciri İzleme: Şirketler, tedarik zincirlerinde meydana gelebilecek olumsuz etkileri sürekli olarak izlemeli ve raporlamalıdır.

Yaptırımlar

Kurumsal Sürdürülebilirlik Özen Yükümlülüğü Direktifi (CSDDD), şirketlerin insan hakları ve çevreye yönelik olumsuz etkilerini önleme ve hafifletme yükümlülüklerini yerine getirmelerini sağlamak için çeşitli yaptırım mekanizmalarını içerir. Bu yaptırımlar, şirketlerin gerekli özen yükümlülüklerini yerine getirmemeleri, tespit edilen riskleri azaltmamaları ya da bu konudaki yükümlülüklerini ihmal etmeleri durumunda devreye girer. Bu bölümde, CSDDD’nin yaptırım süreçlerini ve şirketlerin karşılaşabileceği sonuçları detaylı bir şekilde ele alacağız.

1. İdari Yaptırım Süreçleri

CSDDD kapsamında idari yaptırımlar, ulusal denetim otoriteleri tarafından uygulanır. Bu yaptırımlar, şirketlerin sürdürülebilirlik yükümlülüklerine uymadığı tespit edildiğinde devreye girer. İdari yaptırımlar şu şekillerde olabilir:

• Cezai Yaptırımlar ve İkazlar: Şirketler, özen yükümlülüklerini yerine getirmediği takdirde cezalarla karşı karşıya kalabilir. Bu cezalar, şirketin büyüklüğü ve işlediği ihlalin ciddiyetiyle orantılı olmalıdır. Ayrıca, şirketlere belirli eylemler yapmaları veya durdurmaları için emirler verilebilir. Örneğin, şirketin belirli bir tedarik zinciriyle ilişkisini kesmesi ya da operasyonlarını düzeltici bir planla yeniden yapılandırması istenebilir.
• Etkili ve Caydırıcı Olma Şartı: CSDDD, uygulanan yaptırımların sadece cezalandırıcı değil, aynı zamanda etkili ve caydırıcı olmasını gerektirir. Bu, şirketlerin yükümlülüklerini ihmal etmelerinin ciddi sonuçları olacağını bilerek hareket etmelerini sağlamayı hedefler​.

2. Hukuki Sorumluluk

Şirketlerin, ihmal veya kasten özen yükümlülüklerini yerine getirmemesi sonucu üçüncü kişilere zarar vermesi durumunda hukuki sorumluluk devreye girer. Bu hukuki sorumluluk çerçevesinde:

• Zararın Tazmini: Şirketler, ihlallerinden dolayı ortaya çıkan zararlardan sorumlu tutulabilir ve mağdurlara tazminat ödemek zorunda kalabilir. Ancak, şirketler yalnızca kendi faaliyetlerinden doğan zararlar için sorumlu tutulur. Eğer zarar sadece tedarik zincirindeki iş ortaklarının faaliyetlerinden kaynaklanmışsa, şirketler bu zarardan sorumlu olmaz.
• Toplu Dava Hakkı: Zarar görenler, insan hakları veya çevresel hakları savunan sivil toplum kuruluşlarını ve sendikaları davalarına katılmaya yetkilendirebilirler. Bu, mağdurların haklarını daha etkili bir şekilde savunabilmelerini sağlar​.

3. Üçüncü Ülkelerden Gelen Şirketlere Uygulanan Yaptırımlar

CSDDD, sadece AB merkezli şirketler için değil, AB’de faaliyet gösteren üçüncü ülke merkezli şirketler için de geçerlidir. AB dışındaki bir şirket, AB içinde elde ettiği ciroya göre bu direktifin kapsamına giriyorsa, bu şirketler de yaptırımlara tabi olur. Bu süreçler şu şekildedir:

• Yetkili Temsilci Atama: AB dışındaki şirketler, AB’deki denetim otoriteleriyle iletişim kurmak ve gerekli bilgileri sunmak için bir yetkili temsilci atamak zorundadır. Bu temsilci, denetim otoritelerinin taleplerini karşılamakla yükümlüdür.
• İhlal Halinde Yaptırımlar: AB dışı şirketler, özen yükümlülüklerini yerine getirmezse, ulusal otoriteler tarafından para cezaları ve diğer idari yaptırımlara tabi olabilir. Eğer şirket, ceza kararına uymazsa, ulusal otoriteler bu durumu kamuya açıklayabilir ve şirketin itibarına zarar verebilir​.

4. Kamu İhalelerinde Uygulanan Kriterler

CSDDD, şirketlerin kamu ihalelerine katılma süreçlerinde de rol oynar. Kamu otoriteleri, şirketlerin sürdürülebilirlik yükümlülüklerine uyup uymadığını, kamu ihalelerinde değerlendirme kriteri olarak dikkate alabilir. Bu, şirketlerin sadece finansal performanslarına değil, aynı zamanda insan hakları ve çevreye olan duyarlılıklarına göre değerlendirileceği anlamına gelir.

CSDDD’nin Şirketlere Getireceği Maliyetlerin Yönetilmesi

Bu bölümde, CSDDD sorumlulukları kapsamında şirketlere yüklenen sorumlulukların getireceği maliyetlerin hafifletilmesine yönelik alınan tedbirleri ele alacağız.

1. Şirketler İçin Maliyetler

CSDDD, şirketlerin özen yükümlülüklerini yerine getirmesi için belirli maliyetlerin ortaya çıkabileceğini kabul eder. Bu maliyetler genellikle şu alanlarda oluşur:

• Durum Tespiti Süreçleri: Şirketlerin insan hakları ve çevreye yönelik olumsuz etkileri tespit etme, önleme ve hafifletme süreçleri için gereken sistemlerin kurulması ve işletilmesi.
• Geçiş Maliyetleri: Şirketlerin, operasyonlarını ve tedarik zincirlerini sürdürülebilirlik yükümlülüklerine uyumlu hale getirebilmek için yapmaları gereken yatırımlar ve harcamalar. Bu, altyapı iyileştirmeleri, yeni teknoloji adaptasyonu ve personel eğitimi gibi maliyetleri içerebilir.

2. Uyumun Kolaylaştırılması ve Yükün Azaltılması

CSDDD, şirketlerin yükümlülüklerini yerine getirirken karşılaşabilecekleri yükleri hafifletmek için çeşitli mekanizmalar sunar:

• Risk Tabanlı Yaklaşım: Şirketler, durum tespiti süreçlerinde yüksek riskli alanlara odaklanabilir. Tüm olumsuz etkileri aynı anda ele almak mümkün olmadığında, en ciddi ve en olası riskler önceliklendirilerek incelenebilir. Bu yaklaşım, şirketlerin kaynaklarını daha verimli kullanmalarına olanak tanır.
• Bilgi ve Kaynak Paylaşımı: Şirketler, durum tespiti süreçlerini daha etkin yönetmek için kurumsal gruplar içinde bilgi ve kaynak paylaşabilirler. Ayrıca, endüstri girişimleri veya çok paydaşlı inisiyatiflerle ortak çalışmalar yaparak maliyetleri paylaşma imkanı sunulmuştur.
• Son Çare Olarak İş İlişkisini Sonlandırma: Bir iş ilişkisini sonlandırma kararı sadece son çare olarak ve ciddi etkiler söz konusu olduğunda alınmalıdır. Şirketlerin, iş ilişkisini sonlandırmadan önce, mevcut durumun düzeltilmesi için gerekli önlemleri alması gereklidir​.
• Yeni Raporlama Zorunluluğu Yok: CSDDD, halihazırda Kurumsal Sürdürülebilirlik Raporlama Direktifi (CSRD) kapsamında raporlama yapan şirketler için yeni bir raporlama zorunluluğu getirmez. Bu şirketler için sadece uyumun sağlanması ve mevcut raporların gözden geçirilmesi yeterlidir​.

3. İş Ortaklarına Yönelik Güvenceler

CSDDD, şirketlerin tedarik zincirlerinde yer alan iş ortaklarının uyum süreçlerinde karşılaşabilecekleri yükleri hafifletmek için belirli güvence mekanizmaları sağlar:

• Bilgi Taleplerinin Sınırlanması: Şirketler, bilgi taleplerini sadece olumsuz etkilerin en olası olduğu iş ortaklarına yönlendirmek zorundadır. Bu, diğer iş ortaklarının gereksiz taleplerden korunmasını sağlar.
• Adil Sözleşme Koşulları: Şirketler, tedarik zincirlerindeki KOBİ iş ortaklarından adil ve ayrımcı olmayan sözleşme koşulları talep etmek zorundadır. Bu, KOBİ’lerin büyük şirketlerin yükümlülüklerinden dolayı aşırı bir yük altına girmesini engeller.
• Mali ve Operasyonel Destek: Şirketler, iş ortaklarına özellikle KOBİ’lere mali veya operasyonel destek sağlamak zorundadır. Bu destek, düşük faizli krediler, finansal yardımlar veya iş ortaklarının kapasite geliştirmesine yönelik eğitim ve danışmanlık hizmetleri gibi şekillerde olabilir​.

Sonuç ve Değerlendirme

Kurumsal Sürdürülebilirlik Özen Yükümlülüğü Direktifi (CSDDD), şirketlerin sürdürülebilirlik konusunda daha fazla sorumluluk almasını sağlayarak, insan hakları ihlalleri ve çevresel zararları en aza indirmeyi hedeflemektedir. Bu direktif, şirketlerin hem hukuki çerçevede netlik kazanmasına hem de müşteri ve çalışan güvenini artırmasına katkı sağlar. Aynı zamanda, sürdürülebilir iş uygulamaları sayesinde şirketler, uzun vadede rekabet avantajı elde edebilir ve risk yönetimi konusunda daha dayanıklı hale gelebilir.

CSDDD, yalnızca AB içindeki değil, gelişmekte olan ülkelerdeki tedarikçilerin de sürdürülebilirlik standartlarına uyum sağlamasını teşvik eder. Bu sayede, küresel ölçekte insan hakları ve çevre koruma çabalarının güçlenmesi hedeflenmektedir. Sonuç olarak, şirketlerin bu direktife uyum sağlaması, hem iş dünyası hem de toplumlar için daha sürdürülebilir bir gelecek inşa etme yolunda önemli bir adımdır.